Johanna, destijds Annie de Leeuw, zat als negenjarige bijna drie jaar lang ondergedoken met haar zusje Sini in een klein boerenhuis in Usselo, bij Enschede. Ze overleefden de oorlog, dankzij de moed van eenvoudige mensen, die het aandurfden ze op te vangen. Later, geëmigreerd naar de Verenigde Staten, schreef Johanna Reiss ‘De schuilplaats’: een boek over haar onderduikperiode.
Eind deze maand is ‘Annie de Leeuw’ terug in Nederland, om haar boek te presenteren en lezingen te geven in Nederland en Duitsland. Op 4 mei is ze te gast bij de Nationale Herdenking op de Dam. Ze introduceert tevens de Johanna Reiss Award, een prijs voor burgermoed, die voor het eerst uitgereikt wordt in mei 2019.
In de kast
Over haar onderduikperiode zegt ze nu: ‘Nooit mochten we in de buurt van de ramen komen. Anders zouden ze in Usselo hebben gezegd: wie bint die wichter? Ramen waren taboe. Bijna drie jaar op een bovenverdieping, beducht op verkeerde geluiden. Dat maakt je heel voorzichtig. Nog steeds hoor ik dingen die er niet zijn. Nog steeds schrik ik van geluiden. Telefoon, die ik niet verwacht… Marcherende soldaten of marsmuziek, daar ga ik van huilen.’ Regelmatig bracht ze met haar zusje de nacht door in een kast, verstopt voor de bezetters.
‘Dat was een diepe kast door de helft gedeeld, met planken, daarachter was de ruimte. Daarvoor lagen stoffen. Je opende het onderste stukje om doorheen te gaan. Iemand buiten de kast moest dat dan weer dichtmaken. Eén keer waren er overdag razzia’s en stonden de Duitsers ervoor. Als ze met hun geweer getikt hadden, dan hadden ze kunnen horen dat de ruimte hol was.’
Burgermoed
Ondanks haar traumatiserende ervaringen kijkt Johanna Reiss niet om in wrok. En ondanks haar hoge leeftijd (86) reist ze langs scholen in de VS en in Duitsland, om jongeren te waarschuwen voor het gevaar van demagogie en vreemdelingenhaat. ‘De wereld veranderen, dat is teveel. Maar je kunt wel wát doen. Namelijk zelf de goeie weg gaan. Als ik dingen vertel aan kinderen, sta ik daar niet van: kijk eens wat mij is overkomen. Ik vertel alleen maar hoe het was. Je mag niet generaliseren, nooit. Zeggen van: die rottige Mexicanen. Of alle moslims zijn no good. Niet zó denken. Hitler dacht: joden deugen niet. Homoseksuelen deugen niet. Communisten deugen niet. Maar je moet nooit degene volgen die zegt: ik denk wel voor jullie.’
Op 26 april wordt in Enschede de heruitgave gepresenteerd van het boek ‘De schuilplaats’ van de joods-Amerikaanse schrijfster Johanna Reiss. Het boek verscheen in de jaren zeventig in Nederland in een vertaling van Bob den Uyl. Terwijl het in Duitsland op veel scholen nog steeds gelezen wordt, was het boek in Nederland al jaren uitverkocht. Uitgeverij AFdH komt nu met een opgefriste uitgave, voorzien van fotomateriaal en interviews met getuigen.
Ze hoopt volgend jaar de award voor het eerst te kunnen uitreiken aan een jongere of groep jongeren die zich hebben ingezet tegen racisme, xenofobie of pesten. Nu meer dan ooit hard nodig, vindt ze. ‘De wereld van nu maakt me bezorgd. Er zijn vluchtelingen, overal. Die hebben geen Auschwitz achter zich, iets anders, maar soms zijn ze ook gemarteld, hebben ze honger en dorst gehad. Het verschil met 1940? De refugee van toen en nu, er zijn overeenkomsten. Hoe families uit elkaar geslagen worden, dat was toen ook zo. Daar voor opkomen, tegen de gevestigde orde in, dat is moedig.’ In het comité van aanbeveling voor de prijs hebben onder meer zitting dr. Onno van Veldhuizen, burgemeester van Enschede, drs. Rob Welten, voorzitter van de Euregio en dr. Elsbeth Etty, bijzonder hoogleraar literaire kritiek aan de VU.
De schuilplaats als boek is nog even krachtig als toen. Voor volwassenen én jongeren blijft de geschiedenis actueel. ‘Wees niet bang voor dit boek omdat het een oorlogsverhaal is.
Het is niet deprimerend, dat beloof ik je,’ zegt de schrijfster. ‘Het zou je kunnen raken en dat is niet verkeerd. Je zou er zelfs van kunnen genieten, er om kunnen lachen en net als ik gaan houden van de mensen die Sini en mij onderdak gaven en hun leven op het spel zetten.’
