Serene rust rond Joodse Begraafplaats

In de schaduw van de watertoren ligt een markante begraafplaats. Boven op de Kuiperberg herbergt deze bijzondere plek iets mystieks. De aloude bomen lijken de Joodse graven al decennialang te beschermen. Het straalt eenvoud uit en dat maakt een dergelijke plek rijk aan sfeer. Menig Ootmarsummer en bezoeker heeft als kind vermoedelijk al door de hekwerk staan kijken en later als volwassene blijft die blik terugkomen. Er lijkt niets veranderd te zijn. Nog steeds ligt de Joodse begraafplaats in de schaduw van de watertoren en zijn de eikenbomen nog statiger geworden, maar houden ze dezelfde functie van bewakers van deze mystieke plek. De graven zijn ouder geworden en hebben opnieuw vele jaargetijden voorbij zien komen.
Ook onze fotograaf Caspar Kouijzer voelde zich aangetrokken tot deze serene plek op de top van de Kuiperberg. Na foto’s van de RK en de Protestantse begraafplaatsen weet Caspar met deze nieuwe foto’s de sfeer aan te geven van deze Joodse Begraafplaats. Als toelichting mochten we via de Ben Morshuis Stichting gebruik maken van een artikel over dit Joodse Kerkhof.

Begraafplaats
Op de Kuiperberg ligt, in de schaduw van een aantal oude eikenbomen, het Jodenkerkhof, of zoals de officiële benaming luidt, de Israëlitische begraafplaats. Juist de soberheid, het ontbreken van elke grafversiering geeft aan dit kerkhof een bepaalde sfeer. Het is een verzameling van in totaal 20 grafzerken, die in een goed onderhouden, afgesloten ruimte, ogenschijnlijk wat ongeordend staan opgesteld. Op de grafstenen staan de opschriften, soms geheel in het Nederlands, soms deels in het Hebreeuws en deels in het Nederlands; op een zevental stenen is de tekst alleen in het Hebreeuws aangebracht. De begraafplaats wordt sedert 1954 door de Stichting Het Overijssels Landschap beheerd. In de overdrachtsakte is bepaald dat het karakter en de oorspronkelijke bestemming moet worden geëerbiedigd en dat er naar gestreefd moet worden de bestaande beplanting te handhaven.

Dankzij de zorg van de familie Hofsté, die al tientallen jaren de begraafplaats onderhoudt in opdracht van de Stichting Het Overijssels Landschap, straalt het kerkhof een sfeer van eenvoud uit. Inderdaad zonder opsmuk, zonder bloemen, zonder struiken, zonder enige versiering. Dit past in de joodse godsdienst en traditie, waarin elke opsmuk van graven wordt vermeden. De Israëlitische begraafplaats, ook wel het Jodenkerkhof genoemd, wordt nu beschouwd als een monument ter herinnering aan een tijd, waarin de joden hun rol in de gemeenschap Ootmarsum meespeelden.

Die rol kwam laat op gang, want pas in de 18e eeuw was er sprake van een vestiging van joden in Twente, maar de aantallen waren in die tijd nog erg klein. Dat was ook in Ootmarsum het geval. Zoals reeds eerder geschreven, waren het vooral de joden uit de Duitse landen die hier kwamen wonen; zij worden ook wel Asjkenasische joden genoemd. (Asjkenas is het Hebreeuwse woord voor Duitsland). Dat hier uitsluitend die joden woonden, is te zien aan de grafstenen: zij gebruikten alleen staande grafstenen. Dit in tegenstelling tot de Sephardische joden in het westen, waarvan de graven met een liggende steen zijn bedekt. (Sepharad is Hebreeuws voor Spanje). Op de  Israëlitische  begraafplaats op de Kuiperberg zijn alleen staande grafzerken; hier hebben dus Asjkenasische joden gewoond.

Hoe oud de begraafplaats precies is, valt niet te achterhalen, maar dat hij aan het eind van de 18e eeuw reeds in gebruik was, is zeker.

Op de begraafplaats ligt verder nog de steen, die in 1843 boven de ingang van de synagoge in de muur was gemetseld en ook later in 1860 na de synagogebrand die plaats kreeg. De inscriptie op die steen is reeds in het hoofdstuk over de synagoge vermeld.

Bomen op het kerkhof
Hoe oud de prachtige eikenbomen zijn, die op de Israëlitische begraafplaats op de Kuiperberg staan, is niet bekend, maar dat ze bijdragen aan de serene sfeer op en rond dat kerkhof is zeker. Het “Jodenkerkhof” zonder die bomen is dan ook ondenkbaar.

De bekende Twentse dichter Willem Wilmink had een bijzondere band met Ootmarsum en ook hij werd getroffen door het ongrijpbare van dit Joodse kerkhof. Tijdens zijn verblijf in de Tweede Wereldoorlog als kind maakte hij vele zwerftochten over de Kuiperberg en steevast bleef ‘het Enschedese jongetje’ met een blik vol verwondering staren naar de grafzerken van de gestorven Joden. Het leidde tot een kort, bondig en prachtig gedicht, die te vinden is op het kunstwerk van Desirée Groot Koerkamp dat een plek heeft gekregen op de top van de Kuiperberg.

Eigenlijk een unieke locatie met een watertoren, een fascinerend uitzicht, het monument voor Willem Wilmink en de Joodse graven, waarin mensen begraven zijn met hun eigen verhaal. En al deze verhalen smelten als het ware samen op de flanken van de Kuiperberg. Natuur, kunst, historie, techniek, cultuur en de vele bezoekers van deze markante plek nabij Ootmarsum vormen een eenheid, die bol staat van unieke momenten op tal van terreinen. Dankzij Caspar Kouijzer kunnen we deze momenten vangen in een groot aantal prachtige foto’s. Momentopnames om te koesteren en er voor te zorgen dat de verhalen bovenop de Kuiperberg als golvende trillingen doorverteld blijven worden. Het is te hopen dat nog vele, vele generaties blijven genieten van deze unieke plek: De Kuiperberg.